Hiện Bảo tàng tỉnh đang trưng bày 3 Bảo vật Quốc gia để phục vụ khách tham quan. Những bảo vật này được phát hiện trong quá trình các nhà nghiên cứu khai quật một số di tích khảo cổ ở Bình Dương. Từ những dữ liệu của các nhà nghiên cứu đối với các bảo vật, có thể thấy sự trù phú cũng như sức phát triển nghề thủ công chế tác của những cư dân cổ ở vùng đất này.
1. Cuối năm 1998, một người dân đã tìm thấy một mộ táng chum gỗ nắp trống đồng trên mảnh ruộng thuộc ấp Phú Bưng, xã Phú Chánh, huyện Tân Uyên (nay thuộc TP.Tân Uyên). Mộ táng này được tìm thấy dưới độ sâu cách mặt ruộng khoảng 1,8-2,5m. Ngày 24-12-2018, Thủ tướng Chính phủ quyết định công nhận Mộ chum gỗ nắp trống đồng Phú Chánh là Bảo vật Quốc gia.
Mộ chum gỗ nắp trống đồng là cứ liệu nghiên cứu lịch sử của vùng đất Bình Dương nói riêng và Nam bộ nói chung. Cư dân cổ ở đây đã có kỹ thuật đục đẽo gỗ điêu luyện, cho thấy sự phát triển khá cao của nghề thủ công chế tác gỗ trong cộng đồng này. Việc sử dụng trống đồng làm nắp đậy, “quan tài” bằng chum gỗ còn thể hiện sự giàu có và quyền lực của một số cá nhân trong cộng đồng nơi đây trong quá khứ và đồng thời phản ánh sự trù phú của một vùng đất.
Táng thức này thể hiện sự giao lưu văn hóa giữa các vùng miền, giữa các nền văn hóa cổ đại ở Việt Nam. Mộ chum gỗ có hình thức tương đồng với mộ chum gốm của văn hóa Sa Huỳnh và trống đồng thuộc loại hình trống Đông Sơn.
Mộ chum gỗ nắp trống đồng là hiện vật đặc biệt quý hiếm và tiêu biểu cho thời đại lịch sử trước và sau Công nguyên của vùng đất Phú Chánh, Bình Dương và khu vực Đông Nam bộ. Đây là kiểu mộ táng mới lạ được phát hiện lần đầu tiên trong lịch sử khảo cổ học Việt Nam và thế giới, góp phần tạo nên những nhận thức mới về lối sống của cộng đồng cư dân từng sinh sống trong khu vực này cũng như ở Việt Nam và Đông Nam Á trong giai đoạn phát triển nhất định của lịch sử.
2. Ngoài Bảo vật Mộ chum gỗ nắp trống đồng, Bảo tàng Bình Dương còn có Bảo vật Tượng động vật Dốc Chùa có niên đại cách đây khoảng 3.000 năm, được phát hiện tại Di tích khảo cổ Dốc Chùa (huyện Bắc Tân Uyên) cho tới nay vẫn là độc bản. Năm 2013, hiện vật này được công nhận là Bảo vật Quốc gia.
Tượng cao 5,4cm, dài 6,4cm và còn khá nguyên vẹn, chỉ có một vài chi tiết nhỏ bị gãy vỡ. Tượng được đúc từ chất liệu đồng, có màu xám xanh do bị phong hóa, hoen rỉ. Đây là tượng động vật bốn chân đứng trên bệ hình chữ nhật, có bốn mấu uốn cong vào phía chân. Đầu dài, mồm doãng ra hai bên, trên đỉnh đầu và tai có hai gờ nhọn có vết gãy (có thể là hai sừng), cổ cao và to không cân xứng với thân, trên lưng có quai nhỏ, giữa có lỗ thủng.
Hai bên hông trang trí hoa văn đường nối gấp khúc dạng hình thang, chính giữa có dấu lõm gần tròn xung quanh nhiều rãnh ngắn giống như hình mặt trời. Phần thân còn lại trang trí nhiều dãy chấm lõm từ trên xuống đến khuỷu chân. Đuôi có kích thước khá lớn, đoạn cuối đuôi uốn cong thành ba vòng tròn, có một vòng bị gãy. Bốn chân cao, khuỷu chân lớn. Hai chân trước nhỏ và khá thẳng, hai chân sau lớn và hơi khuỵu ra đằng trước. Giữa đế phía dưới bốn chân có hình một con vật thuộc loại bò sát bị gãy mất đầu. Đầu nhỏ không rõ nét.
Theo bà Đoàn Kim Khanh, Trưởng phòng nghiệp vụ Bảo tàng tỉnh Bình Dương, Tượng động vật Dốc Chùa chưa thể xác định là tượng thú gì. Việc phát hiện một tượng đồng có hình dáng một con vật đứng trên một con vật khác đã là một hiện vật hết sức độc đáo, chưa từng thấy ở bất cứ di tích nào khác trong vùng Đông Nam bộ. Tượng thú cũng là hiện vật tiêu biểu cho nghệ thuật đúc đồng mỹ thuật của người thời tiền sử ở Bình Dương và có giá trị nghiên cứu về đặc trưng văn hóa mộ táng trong thời kỳ tiền sử.
3. Ngày 31-12-2020, Thủ tướng Chính phủ đã có quyết định công nhận Bộ dụng cụ dệt gỗ Phú Chánh là Bảo vật Quốc gia. Hiện bảo vật này đang được trưng bày tại Bảo tàng tỉnh Bình Dương.
Bộ dụng cụ dệt gỗ Phú Chánh được phát hiện ở Di tích khảo cổ Phú Chánh, TP.Tân Uyên trong các năm 1998 và 2001. Hiện vật có niên đại khoảng 1.800 - 2.000 năm cách ngày nay. Bảo vật Quốc gia này có 23 hiện vật, gồm: Trục dệt, dao dệt, lược chải sợi và các thanh có nấc. Đây là dụng cụ dệt cổ xưa được chế tác dưới dạng tùy táng chôn theo người chết .
Qua các cứ liệu lịch sử, có thể khẳng định đây là kết cấu của loại khung dệt theo kiểu ngồi gấp gối mà hiện nay một số đồng bào dân tộc ít người ở Tây nguyên và Đông Nam Á vẫn còn sử dụng.
Theo các nhà nghiên cứu, việc phát hiện nghề xe sợi dệt vải ở Phú Chánh không phải là phát hiện đầu tiên trong nghiên cứu khảo cổ ở Bình Dương. Trước đó, khoảng 1.000-1.500 năm trước Di tích Phú Chánh, các cư dân cổ ở Dốc Chùa và cù lao Rùa (TP.Tân Uyên) đã có nghề xe sợi dệt vải. Ở đó, hàng trăm dọi xe sợi bằng gốm đã được phát hiện. Điều đặc biệt ở Di tích Phú Chánh là công cụ dệt đã tiến thêm một bước là làm bằng gỗ và có rất nhiều loại hình được phát hiện. Chắc chắn cư dân ở đây có trình độ tổ chức cuộc sống tốt và khá phát triển.
VĂN CHÂU - KIM KHANH
